W roku 2019 na terenie trzcianeckiego Placu Pocztowego przeprowadzone zostały badania archeologiczne. Prócz reliktów znajdującego się tam do niedawna kościoła ewangelickiego archeolodzy odkryli też zabytki ceramiczne. Odkryto między innymi niewielką ilość ceramiki późnośredniowiecznej potwierdzającej wczesną metrykę osadnictwa w rejonie ul. Kościuszki, Mochnackiego i Placu Pocztowego. W trakcie prac badawczych odkryto również fragmenty naczyń charakterystyczne dla grupy określanej jako pseudomajolika.
Genezy ceramiki pseudomajolikowej musimy szukać w renesansie. W okresie tym ukształtowały się kanony piękna silnie oddziałujące na rozwój produkcji garncarskiej w Europie, a tym samym i w Polsce. Importy i naśladownictwa włoskich majolik rozpowszechniły się bardzo szybko w całej Europie i wywarły ogromny wpływ nie tyle na formy wyrobów ceramicznych, co na ich dekorację. Do Polski już w XVI w. napływały wyroby majolikowe włoskiego pochodzenia, wykonane z białej gliny pokrytej cynową polewą. Dzięki wyrobom majolikowym w garncarstwie zaczął rozpowszechniać się ornament roślinny. W Polsce cynowo – ołowiowe szkliwa białe i barwione zostały użyte najwcześniej w pierwszych dziesięcioleciach XVI w. Ceramika majolikowa dedykowana była dla wyższych warstw społecznych, bez względu na to czy były to włoskie importy czy też produkcja miejscowa wykonywana ściśle według zaleceń włoskich mistrzów ceramicznych. Były to produkty bardzo drogie ze względu na ceny materiałów potrzebnych do ich wykonania. Z czasem majoliki zaczęły jednak wychodzić z użycia wśród warstw zamożniejszych. Ponieważ ośrodki garncarskie posiadały już technologię wytwarzania tego typu wyrobów pracowały nadal, szukając z konieczności odbiorcy w niższych warstwach społecznych. W tym celu trzeba było obniżyć cenę wyrobów, a więc zmniejszyć nakłady pracy, co pociągało za sobą m. in. uproszczenie dekoracji malarskiej oraz wykorzystywanie tańszych choć niejednokrotnie szkodliwych zamienników szkliw jak np. szkliwo ołowiowe. Zjawisko to zaobserwowano wyraźnie w osiemnastowiecznych wyrobach z Miechocina, zaznacza się ono również w ówczesnych fajansach gdańskich, podobne zmiany zachodziły w zdobnictwie fajansów łużyckich. W czasie tego procesu utrwaliły się i jednocześnie rozpowszechniły pewne ogólne zasady ornamentyki renesansowej, przede wszystkim dominujące znaczenie dekoracji roślinnej, jak również stosowanie motywów figuralnych[1].
Cechą charakterystyczną naczyń pseudomajolikowych był wypał z glin żelazistych na kolor kremowy do ceglastego i pokrycie naczynia wielokolorową malaturą z różnych szkliw[2]. Ponieważ na naczynia pseudomajolikowe nanoszono różnobarwne wzory wytwórcom zależało na uzyskaniu jak najjaśniejszego tła, na które mogli nakładać barwne szkliwa. Kolor naczyń po wypale zależny był głównie od ilości związków żelaza zawartych w glinie, białawe tło uzyskać można było albo nakładając na uformowane naczynie warstewki z glinki kaolinowej lub też przy użyciu kryjącego szkliwa ołowiowo-cynowego, sporadycznie stosowano również inne szkliwa[3]. Jeśli chodzi o sposób zdobienia naczyń pseudomajolikowych barwne szkliwa nakładano zwykle za pomocą pędzla lub techniki rożkowej. Znana jest również technika nasączania mokrej jeszcze podbiałki kroplami barwnych polew. Rozpływający się barwnik tworzyły wówczas barwne włoskowate desenie zwane pajączkami. Jeśli chodzi o same barwniki najchętniej do tworzenia ornamentów na pseudomajolice wykorzystywano zieleń uzyskiwaną podczas utleniania miedzi a także odcienie brązu pozyskiwane z tlenków metali rudy darniowej. Rzadziej stosowano natomiast tlenki kobaltu, chromu i manganu barwiące ceramikę odpowiednio na niebiesko, żółto i brunatno-liliowo. Jeśli chodzi o ornamentację najczęściej na naczyniach pojawiały się esy-floresy, motywy kwiatowe, roślinne, stosowano też motywy geometryczne, zoomorficzne (przedstawienia ptaków), a nawet antropomorficzne. Główne formy naczyń pseudomajolikowych to talerze i misy prawdopodobnie ze względu na to, że prócz roli użytkowej pełniły one także funkcję dekoracyjną (np. wieszanie mis, talerzy na ścianach)[4]. Mimo tego, że wytwórczość ceramiki pseudomajolikowej rozwijała się głównie w dwu skupiskach mazowiecko-podlaskim i małopolskim także w Wielkopolsce istniały ośrodki produkujące wyroby tego typu. Pseudomajoliki produkowane były w Boruszynie k. Czarnkowa, w Obrzycku k. Szamotuł, w Mosinie, Kole i Chodzieży[5]. Mimo, że ceramika pseudomajolikowa występuje licznie w inwentarzach nowożytnych zbiorów archeologicznych jej chronologia pozostaje niełatwa do ustalenia. Wiadomo, że warsztaty pseudomajoliki prężnie rozwijały się pomiędzy XVI-XVIII w[6].
Niestety fragmentaryczność zbioru ceramiki pseudołmajolikowej odkrytej na badanym stanowisku nie pozwala na dokładne określenie szerszych motywów i ornamentów a co za tym idzie na możliwość określenie ścisłej chronologii zabytków. W opisywanym zbiorze dopatrzeć się można charakterystycznych esów-floresów, kwiatów, liści, motywów roślinnych. Bezpiecznie możemy uznać, że materiał pseudomajolikowy pozyskany na Placu Pocztowym jest datowany na XVII-XIX w. Prawdopodobnie przynajmniej część tego zbioru ceramiki związana jest z istniejącą niegdyś na Placu Pocztowym karczmą.
[1]Ewa Fryś – Pietraszkowa, Z badań nad majoliką i półmajoliką ludową w Polsce [w:] Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 1970 t.24 z.2, s. 67-80.
[2]Maksym Mackiewicz, Nowożytna ceramika artystyczna z badań archeologicznych przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu [w:] Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata 1621-1670), pod. red. A. Pankiewicz, Wrocław 2012, s. 152.
[3]Ewa Fryś – Pietraszkowa, Z badań nad majoliką i półmajoliką ludową w Polsce [w:] Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 1970 t.24 z.2, s. 67.
[4]Ewa Fryś – Pietraszkowa, Z badań nad majoliką i półmajoliką ludową w Polsce [w:] Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 1970 t.24 z.2, s. 67-80.
[5]Ewa Fryś – Pietraszkowa, Z badań nad majoliką i półmajoliką ludową w Polsce [w:] Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 1970 t.24 z.2, s. 68, mapa.
[6] Maksym Mackiewicz, Nowożytna ceramika artystyczna z badań archeologicznych przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu [w:] Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata 1621-1670), pod. red. A. Pankiewicz, Wrocław 2012, s. 129-160.
Ceramika pseudomajolikowa odkryta na Placu Pocztowym w Trzciance
Ceramika pseudomajolikowa odkryta na Placu Pocztowym w Trzciance
Pracownie pseudomajoliki na terenie Polski, 12 – Chodzież, 13 – Boruszyn, 14 – Obrzycko zaczerpnięto z Ewa Fryś – Pietraszkowa, Z badań nad majoliką i półmajoliką ludową w Polsce [w:] Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 1970 t.24 z.2, s. 68, mapa.