Trzeciego maja bieżącego roku obchodzimy 230. rocznicę uchwalenia przez Sejm Czteroletni Konstytucji 3 maja 1791 roku. Uchwalenie konstytucji było najdonioślejszym aktem prawnym chylącej się ku upadkowi Rzeczypospolitej, odważną próbą ratowania państwa. Konstytucja w istotny sposób zmieniała ustrój szlacheckiej Rzeczypospolitej, którego prawami kardynalnymi (fundamentami) były: wolna elekcja, liberum veto, wyłączne prawo szlachty do własności ziemi. Konstytucja zniosła dwa pierwsze, trzecie rozciągnęła na mieszczan posesjonatów. Taki był ówczesny program minimum naprawy Rzeczypospolitej.
Ustawa rządowa (taki jest tytuł tego dokumentu) składa się z preambuły i jedenastu artykułów. W preambule twórcy konstytucji napisali: „Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencję polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą konstytucję uchwalamy”.
Cztery pierwsze artykuły Ustawy definiują ustrój społeczny, potwierdzając rolę religii rzymskokatolickiej jako panującej, zapewniając szlachcie wszystkie dotychczasowe prawa i wolności, uznając miasta królewskie wolnymi i pod wieloma względami zrównując mieszczan posesjonatów ze szlachtą, biorąc pod „opiekę prawa i rządu krajowego” stan włościański. Kolejne cztery artykuły określają ustrój polityczny, opisując prerogatywy dwuizbowego sejmu („świątyni prawodawstwa”), znosząc liberum veto i wolną elekcję, ustanawiając monarchię dziedziczną i rząd pod nazwą Straży Praw. Końcowe artykuły omawiają sprawy regencji, edukacji dzieci królewskich i obrony powszechnej („wszyscy obywatele są obrońcami całości i swobód narodowych”).
Niektóre z ogólnych zapisów konstytucji rozwinięto w kolejnych ustawach Sejmu Czteroletniego: o sejmie i o sądach sejmowych, o Straży Praw, o Komisji Policji, o wewnętrznym urządzeniu miast wolnych. Do konstytucji weszły też dwie ustawy uchwalone przed 3 maja 1791 roku: o sejmikach oraz o miastach.
Konstytucja 3 maja obowiązywała nieco ponad rok. W kwietniu 1792 roku jej przeciwnicy zawiązali przy poparciu Rosji konfederację w Targowicy. W maju tamtego roku wojska rosyjskie weszły do Rzeczypospolitej. Po dwóch miesiącach walk wojna była przegrana, władzę objęła generalność konfederacka, nastąpił koniec funkcjonowania ustroju 3 maja. Targowica też poniosła klęskę – gdy panowie Branicki, Potocki i Rzewuski oraz ich poplecznicy stali się niepotrzebni, zostali odsunięci na bok, nastąpił drugi, a potem trzeci rozbiór Polski. Zasady ustrojowe Konstytucji 3 maja szybko straciły na aktualności. Nie odwoływali się do nich przywódcy insurekcji kościuszkowskiej, także powstanie listopadowe nie zapowiadało powrotu do Ustawy rządowej. Zbyt wiele, także w sferze ustrojowej, zmieniło się na ziemiach polskich. Konstytucja pozostała jednak ważnym elementem pamięci zbiorowej Polaków w XIX i XX wieku, będąc jawnym świadectwem „odrodzenia w upadku”.
Po odzyskaniu niepodległości ustawą z 1919 roku ustanowiono Święto Narodowe Trzeciego Maja – zniesione ustawą z roku 1951, przywrócone w 1990 roku.
Jan Piotr Norblin, Zaprzysiężenie konstytucji 3 maja 1791 roku (POLONA)