11 listopada 1918 roku – datę odzyskania niepodległości zna prawie każdy. Wydarzenia wielkiej wojny i polityki, takie jak ważne bitwy czy konferencje pokojowe, związane ze wspomnianą datą, są dobrze znane, jednak zagadnienie pieniądza niepodległej Polski często dla wielu pozostaje tajemnicą. O ile brzmienie i kształt traktatów ustalało stosunkowo niewielu, o tyle używanie pieniądza w pierwszych dniach i tygodniach niepodległej Polski dotyczyło bardzo wielu. Poniżej spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, czym płacono w początkowym okresie niepodległej Polski i tym samym przybliżymy Państwu fragment życia codziennego obywateli po 11 listopada 1918 roku.
Zaskoczeniem może być fakt, że pieniądz używany w pierwszych dniach niepodległej Polski narodził się już w 1916 roku. Akt 5 listopada 1916 roku powołał zależne od cesarstwa niemieckiego oraz Austro-Węgier Królestwo Polskie pozostające w „łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami”. Miesiąc później, 9 grudnia 1916 roku powstała Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, instytucja mająca prawo emisji polskich banknotów nazwanych markami polskimi. Banknoty zaczęto drukować już w styczniu 1917 roku, a w kwietniu ich pierwsze egzemplarze trafiły do obiegu. Marki polskie, zaprojektowane przy współpracy z polskimi artystami, miały stać się jedynym środkiem płatniczym nowo powstałego państwa. Od strony wizualnej trudno na pierwszy rzut oka zauważyć związek omawianego pieniądza z Rzeszą Niemiecką, jednak gdy wczytamy się w treść, zależność staje się oczywista, ponieważ napis: „Rzesza Niemiecka przejmuje odpowiedzialność za spłatę Biletów Kasy Pożyczkowej w Markach Niemieckich po cenie nominalnej”, nie pozostawia żadnych złudzeń (il.1). Zamykając wątek pieniądza papierowego Królestwa Polskiego z lat 1916-1918, należy przedstawić jego nominały. A były to kolejno: pół marki, 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 i 1000 marek polskich. Niemcy zgodziły się na emisję do wysokości jednego miliarda marek, do zakończenia wojny emisja sięgnęła 880 milionów.
Il. 1. Dwie marki polskie – awers (źródło: Gabinet Numizmatyczny Damian Marciniak, Wikipedia)
Po zakończeniu wojny w granicach II Rzeczypospolitej znalazły się pochodzące z trzech dawnych zaborów ziemie, różne od siebie pod wieloma względami, w tym pod względem pozostającego w obiegu pieniądza. Wysiłek wojenny pierwszych lat odrodzonego państwa i konieczność walki o byt i suwerenność odsuwały na dalszy plan reformy walutowe. W pierwszym okresie istnienia państwa zadowalano się używaniem nieco zmienionych marek polskich oraz postzaborczego pieniądza. 11 listopada 1918 roku Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa przeszła w ręce rządu polskiego i na podstawie nadanego 9 grudnia 1918 roku statutu stała się jedyną instytucją mającą prawo emisji pieniądza. Nowo produkowane marki polskie były (jak świadczył widniejących na nich napis) „biletem”, który miał dopiero zostać wymieniony na przyszłą polską walutę (il. 2). Problem zróżnicowania walutowego na ziemiach będących częścią trzech różnych zaborów rozwiązywano stopniowo. Pod koniec 1919 roku korony austriackie i marki niemieckie przestały być środkiem płatniczym na terenach wchodzących wcześniej w skład dawnego zaboru austriackiego i pruskiego, jednak na Śląsku marka niemiecka była w obiegu aż do 21 grudnia 1922 roku.
Il. 2. Jedna marka polska – awers (źródło: Gabinet Numizmatyczny Damian Marciniak, Wikipedia)
Problemy finansowe II Rzeczypospolitej, związane z deficytem budżetowym, były rozwiązywane między innymi przez dodruk pieniądza, co oczywiście wywołało spadek jego wartości i zwiększało inflację. O słabej kondycji marki polskiej świadczyły jej najwyższe nominały. O ile sytuacja w roku 1918 nie była jeszcze taka zła (banknotem o najwyższym nominale było 1000 marek polskich), to w roku 1923 dwa najwyższe nominały marki polskiej wynosiły 5 (il. 3) i 10 milionów marek.
Il. 3. Pięć milionów marek polskich – rewers (źródło: Gabinet Numizmatyczny Damian Marciniak, Wikipedia)
Wprowadzenie złotego (były też propozycje innej nazwy – „piast” czy „lech”) w miejsce opisywanej w niniejszym artykule waluty miało miejsce dopiero w 1924 roku. Reforma pieniądza pozwoliła odrodzonej Polsce poradzić sobie z inflacją oraz zakończyła historię tymczasowego środka płatniczego, jakim były marki polskie, których historia, jak pokazał niniejszy artykuł, jest zagadnieniem ciekawym i złożonym. Mamy nadzieję, że tekst ukazał Państwu nowy, nieznany do tej pory aspekt odzyskania przez Polskę niepodległości.